Leonie Vreeke is universitair docent bij de afdeling Ontwikkelings- en Onderwijspsychologie van het Instituut Psychologie aan de Universiteit Leiden. Ze doet al ruim tien jaar onderzoek naar angst bij jonge kinderen. Want hoe komt het dat er zulke grote verschillen tussen kinderen zitten? Waarom loopt het ene kind dolenthousiast op onbekende mensen af, terwijl een ander verlegen aan moeders been vastgeplakt blijft staan?

Aangeboren of aangeleerd?

Vreeke legt uit dat dit deels een aangeboren karaktertrek is. ‘Bij hele jonge kinderen kun je al grote verschillen zien in temperament en in hoe ze reageren op nieuwe situaties. Schrikken ze van bepaalde geluiden of willen ze alleen door papa of mama worden vastgehouden?’
Dit is deels genetisch bepaald en bij ieder kind ontwikkelen deze angsten zich weer anders. Uit onderzoek blijkt dat extreem verlegen, introverte kinderen meer risico hebben op een angststoornis. Gelukkig kun je op jonge leeftijd al veel doen om te voorkomen dat deze stoornis zich gaat ontwikkelen.

Wanneer spreek je van een angststoornis?

‘In principe heeft angst ook een goede functie,’ aldus Vreeke. ‘Bijvoorbeeld als er een drukke straat moet worden overgestoken of bij het klimmen in een hoge boom. Kinderen kijken hierdoor goed uit en gaan niet verder dan ze zelf kunnen. Maar als de angst het leven gaat beheersen en kinderen geen dingen meer kunnen doen die ze graag zouden willen doen, noemen we het een angststoornis.
Bijvoorbeeld als één van de kinderen bang is voor honden. Dat is op zich niet zo heel erg, maar dat wordt het wel als jullie iedere dag moeten omlopen omdat er in een bepaalde straat altijd een hond loopt.

Juist doen waar je bang voor bent

Hoe kun je deze kinderen helpen? ‘Het is belangrijk om ze juist bloot te stellen aan zaken die ze eng vinden,’ aldus Vreeke. ‘Natuurlijk niet op een manier waardoor ze in paniek of overstuur raken, maar in kleine stapjes.
Stel dat een van de bso kinderen het bijvoorbeeld spannend vindt om pindakaas te gaan halen bij een andere groep. Laat dit kind het dan juist wel doen. Misschien eerst samen met iemand anders en later alleen. Daag uit en prikkel een beetje. Kijk daarbij wel goed naar wat bij de leeftijd past en wat het kind aankan.’
Uit onderzoek bij extreem verlegen kinderen tussen 3 en 6 jaar oud blijkt namelijk dat kleine dingen veel verschil kunnen maken.
‘Zaken die voor ons niet significant lijken, hebben grote gevolgen voor het zelfvertrouwen,’ aldus Vreeke. ‘Bijvoorbeeld als ze op school moeite hebben om de juf bij binnenkomst te begroeten. Als we ze stap voor stap door dit proces heen helpen, zie je dat ze daarna ook andere zaken zelfstandig oppakken. Ze durven dan bijvoorbeeld ook meer contact met leeftijdsgenoten te maken.’

Laat kinderen het zelf doen

Vreeke beaamt dat het soms moeilijk is om kinderen juist de dingen te laten doen die ze eng vinden. ‘Je wilt ze in bescherming nemen. Bijvoorbeeld bij het vragen van een plakje worst aan de slager. Als een kind dit niet zelf durft, rood aanloopt, verlegen naar de grond gaat staren en niet uit zijn woorden komt, heb je soms de behoefte om te gaan helpen. Je voelt als het ware zelf ook die verlegenheid en wilt dit kind uit de situatie halen.
Misschien is het druk in de winkel en worden de mensen achter je ongeduldig. Met de beste bedoelingen vraag je dan zelf om dat plakje worst. Op dat moment is dat misschien praktisch en is het kind ook opgelucht dat het niets meer hoeft te doen. Toch leert niemand hier iets van. Het kind krijgt minder zelfvertrouwen en denkt dat anderen het beter kunnen.’

Hoe uit angst zich?

Angst is er in allerlei soorten en maten en kan zich op allerlei verschillende manieren uiten. ‘Bij angst denk je misschien aan een kind dat erg op de achtergrond is en verlegen,’ aldus Vreeke. ‘Toch kan angst zich ook uiten in extern, agressief, druk of lastig gedrag. Het is dus van belang dat je de kinderen door en door kent en zodoende ziet wat er speelt.’

Schakel hulp in

Wanneer je volgens Vreeke aan de bel moet trekken? ‘Wacht hier niet te lang mee. Maak het bespreekbaar met ouders en overleg welke hulp ze kunnen inschakelen voordat het erger wordt. Het is zonde om ermee te wachten tot het zich tot een angststoornis heeft ontwikkeld.
Soms zie je dat kinderen angstig gedrag vertonen omdat hun ouders bang zijn. Als een vader angst voor water heeft, voelt een kind dit feilloos aan. Het kan zijn dat dit kind hierdoor ook een angst gaat ontwikkelen.
Als ouders een kind hebben dat van nature nogal teruggetrokken en verlegen is, kunnen ouders een preventief programma zoals bijvoorbeeld Cool Little Kids volgen. Hierin krijgen ze handvatten en advies om met dit gedrag om te kunnen gaan om hun kind te helpen. Bijvoorbeeld als het kind meer last van angst lijkt te gaan krijgen.’

Bang voor het onbekende

Volgens Vreeke kun je als pedagogisch professional nog veel meer doen om deze kinderen te helpen. ‘Het is belangrijk dat je zorgt voor een veilig pedagogisch klimaat. Vaak vinden kinderen dingen eng omdat ze niet weten wat ze kunnen verwachten. Zorg dus voor voorspelbaarheid, leg uit wat er die dag gaat gebeuren.
Als pedagogisch professional zie je ontzettend veel kinderen en weet je wat passend is voor die leeftijd. Wanneer je ziet dat angst extreme vormen gaat aannemen, ga dan altijd dat gesprek met ouders aan. Angst kan namelijk in de weg gaan zitten van ontwikkeling. Dat wil je natuurlijk te allen tijde voorkomen.’