Nicole Verdonk is adviseur binnen het onderwijs en de kinderopvang. Ze ziet dat er nog veel winst valt te behalen als het gaat om spelenderwijs leren. ‘Geweldig dat organisaties in leeromgevingen bewust kiezen voor details, van muurkleuren tot speelgoed. Maar het gaat om veel meer dan een mooi ingerichte ruimte. De echte educatieve kracht ligt in hoe pedagogisch medewerkers aan de slag gaan in deze ruimte en zich bewust worden van hun handelen. Dáár valt nog veel winst te behalen.’

Bewust omgaan met spel

Volgens Verdonk is het belangrijk dat pedagogisch medewerkers zich bewust zijn van hun rol en de verschillende vormen van spel die er zijn. ‘Je hebt vrij spel en meer gerichte activiteiten, maar daartussen zitten allerlei varianten,’ legt ze uit. ‘Het draait om de vraag: wanneer kies je voor een kindgestuurde activiteit en wanneer voor een professional-gestuurde? Als je die keuzes bewuster maakt, haal je nog meer uit het spel.’

Kindgestuurd spel

Bij kindgestuurd spel krijgt het kind de ruimte om te ontdekken, keuzes te maken en zelf de regie te nemen. Dit bevordert autonomie, motivatie en zelfvertrouwen. Tegelijkertijd vraagt dit van de pedagogisch medewerker dat hij of zij het spel observeert, begeleidt en soms bijstuurt. ‘Vrij spel is essentieel,’ benadrukt Verdonk. ‘Kinderen moeten de ruimte hebben om te oefenen, te herhalen en zelf ideeën vorm te geven. Maar dat betekent niet dat je zelf niets bijdraagt. Er zijn heel veel verschillende manieren waarop je het spel kunt verrijken.’ Verdonk waarschuwt echter voor de valkuil van te veel ‘juffen’ bij verrijken en te veel controlerende vragen stellen, waardoor het spel een activiteit wordt.

Professional-gestuurd spel

Bij professional-gestuurd spel neemt de pedagogisch medewerker de leiding. Dit betekent dat de professional het spel initieert, organiseert en begeleidt met een specifiek doel voor ogen. Verdonk geeft een voorbeeld: ‘Voeg bijvoorbeeld woorden toe als kinderen in een bepaalde hoek aan het spelen zijn. “Komt er visite? Wie heb je uitgenodigd?” Of verrijk bewust door een probleem te creëren. “O nee, we hebben niets lekkers voor bij de koffie. Hoe lossen we dat op?” Hierdoor kun je bijvoorbeeld de oven bij de kinderen introduceren.’
Hoewel professional-gestuurd spel volgens Verdonk effectief kan zijn voor specifieke ontwikkelingsdoelen, is het belangrijk om een balans te vinden met kindgestuurd spel. ‘Deze balans zorgt ervoor dat kinderen zowel gestructureerde als vrije leerervaringen opdoen, wat bijdraagt aan een rijke en diverse ontwikkeling.’

De kracht van verrijking

Een cruciaal aspect van spelenderwijs leren is de interactie tussen de pedagogisch medewerker en het kind. ‘Het gaat er niet alleen om dat je rijke materialen aanbiedt of een activiteit organiseert,’ legt Verdonk uit. ‘De echte meerwaarde zit in de manier waarop je het spel verrijkt door interactie. Spelen wordt voor kinderen soms pas leren als professionals actief in interactie gaan, omdat ze het spel dan verbinden met doelgerichte ontwikkeling en verdieping. Door vragen te stellen, woorden toe te voegen of mee te spelen, kun je de ontwikkeling van kinderen op allerlei gebieden stimuleren, zoals motoriek, taal en rekenen.’
Verdonk geeft een voorbeeld: ‘Stel, de kinderen zijn een toren aan het bouwen met blokken. Ga er dan eens bij zitten en zorg voor interactie door de vraag te stellen: “Wie woont er in jouw huis?” Of geef woorden aan het bouwwerk. “Kijk, hier staat een poppetje boven op de toren! Is er ook een onder de toren?”
Verdonk vertelt dat pedagogisch medewerkers vaak weten dat communicatie met kinderen belangrijk is, maar dat ze in een gesprek niet altijd echt in interactie zijn. ‘Het is belangrijk dat ze zich bewuster worden van het effect van hun handelen. Wat doe ik nu precies? Zet ik het kind hiermee aan het denken, geef ik een kind een taalkans of laat ik een kans liggen om verder te prikkelen?’

Wanneer neem je de leiding?

Naast bewust ruimte bieden voor vrij spel, kun je ook professional-gestuurde activiteiten inzetten. Kies een vorm die het beste past bij wat je wilt bereiken. Verdonk: ‘Wil je een specifieke vaardigheid aanleren, zoals scheuren of lijmen, dan is het belangrijk om daar even de leiding in te nemen en het kind de techniek stap voor stap te laten zien. Maar zodra het kind de basis beheerst, kun je weer ruimte geven voor eigen creativiteit en initiatief.’
Een ander voorbeeld is puzzelen. ‘Als een kind nog nooit heeft gepuzzeld, kun je eerst een professional-gestuurde activiteit aanbieden waarin je uitlegt hoe een puzzel werkt en wat het idee erachter is. Daarna kun je het kindgestuurd maken en het kind laten ontdekken en experimenteren.’

Verschillende spelvormen

Om spelenderwijs leren echt effectief te maken, is het volgens Verdonk belangrijk dat pedagogisch medewerkers kennis hebben van de verschillende vormen van spel en ontwikkelingslijnen. ‘Rollenspel is bijvoorbeeld heel anders dan constructief spel of motorisch spel. Als professional moet je herkennen welke vorm van spel je ziet en wat jij als professional kunt doen om dit te verrijken. Dat vraagt om een rugzak vol kennis, ervaring en flexibiliteit.’
Verdonk is zich er wel van bewust dat dit veel van pedagogisch medewerkers vraagt. ‘Je moet een balans vinden tussen sturing en vrijheid, tussen professional-gestuurd en kindgestuurd. Tegelijkertijd heb je als pedagogisch medewerker ook de ruimte nodig om zelf hierin te groeien en je verder te ontwikkelen.’

Meer educatie

Verdonk pleit daarom voor (meer) gerichte scholing en ondersteuning. ‘Een goed scholingsbeleid, pedagogische coaching en ruimte voor reflectie zijn essentieel.
Pedagogisch medewerkers moeten de kennis die ze tijdens hun opleiding hebben opgedaan, kunnen verbinden met de eigen praktijk. Dat lukt alleen als er binnen organisaties aandacht is voor dit proces en er structureel gesprekken worden gevoerd over wat er op de groep gebeurt. Dit is een continu proces, een leven lang leren.’